Turuġ ~ turuḳ nedir

Sözcük, tur- eyleminden tur-uk (Clauson, 1972: 538) şeklinde türetilmiş ve ilk olarak turuk sub “duru su” (Yıldırım, 2017: 356) ifadesinde Köktürkçe devrinde görülmüştür. Erdal, sözcüğün < tur-ug olduğunu düşünür ve bu şekilde sonu /r/ ile biten eylemlerden sonra ekin ünsüzünün –g ile değiştiği tespitinde bulunur (Erdal,

1991: 224). Uygur dönemi metinlerinde daha yaygın bir kullanım alanına sahip olan sözcük, yüüzüngüznüng turugı tolun ayka ogşayur (Kaya, 1994: 4928 [272]) “yüzünüzün duruluğu dolunaya benziyor” veya arıġ turuḳ etöz boltılar (TT VI, 136[24]) “temiz beden oldular”, bilge kişi köngülüg kögüzüg arıġ turuġ tutmış kergek ḳılmış (Tekin, 1960: 6939 [130]) “bilge kişi, gönlünü gözünü temiz, berrak tutması gereklidir” şeklinde ikilemeli olarak da metinlerde geçmektedir.

Karahanlı Türkçesi döneminde temiz, duru anlamıyla tanıklayamadığız sözcüğe,

Orta Türkçe devrinde rastlıyoruz. Sözcük, Harezm Türkçesinde turuġ ~ turuḳ “süzülmüş, saf, duru” (Ünlü, 2012b: 607) ve turuḳraḳ “daha duru, daha parlak” (Ünlü,

2012b: 607); Kıpçak Türkçesinde duru “saf, berrak” (Toparlı ve Vural ve Karaatlı, 2007: 65); Eski Anadolu Türkçesinde duru “saf, arı, temiz, berrak” (Kanar, 2011: 235) ve turu “duru, temiz, berak” (Kanar, 2011: 679) şeklinde görülür.

Sözcük, Çağatay Türkçesinde turuḳ “şeffaf, parlak, lekesiz, tozsuz” (Ünlü, 2013:

1163); Osmanlı Türkçesinde durı su “sāfį su, pāk su” (Tulum, 2011: 619); turu [durı, duru, turı] “saf, temiz, berrak” (TTS, 1995: 213) şeklindedir.

Türkiye Türkçesinde duru sözcüğü, “1. Bulanıklığı olmayan, temiz, berrak.” (TS, 2011: 725) anlamını karşılamaktadır.

Çağdaş Türk Lehçelerinde sözcüğün görünümü şöyledir: durı (TkmS, 1995: 177) duruk (GagS, 1991: 84)

Tonuk

Eski Anadolu Türkçesinde tonuk olarak görülen sözcük, Türkiye Türkçesinde donuk halini alır ve “4. Akıcı olmayan; durgun, uyuşuk.” (Çağbayır, 2007: 1277) anlamını karşılar. Tietze, sözcüğün Anadolu ağızlarında dunuk, tunuk, donuk şeklinde

görüldüğünü ve < dun-uk şeklinde oluştuğunu söyler (Tietze, 2016: 493). Sözcük, Çağdaş Türk Lehçelerinde duru, berrak anlamlarıyla görülmektedir:

tonoq (BşkS, 2017: 624) tunuk (KrgzS, 2011: 760) tunıq (KzkS, 2003: 555) tınıq (ÖzbkS, 1998: 89) tiniq (YUygS, 2013: 413)